Prawo autorskie i książki –ochrona twórców, rola wydawnictw

Do najważniejszych aktów prawnych regulujących kwestię praw autorskich i własności intelektualnej, czyli ogółu praw przysługujących twórcom i wynalazcom do ich niematerialnych wytworów takich jak książki
czy e-booki należy przede wszystkim ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a także ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, kodeks cywilny i kodeks karny. Własność intelektualna chroniona jest również przez umowy międzynarodowe i przepisy prawa UE.

Twórca a prawa autorskie

Twórcą w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu. Twórcą jest zatem osoba, która napisała książkę, artykuł lub stworzyła grafikę, film czy materiał audiowizualny, przy czym należy podkreślić, że może to być wyłącznie osoba fizyczna. Z chwilą stworzenia utworu twórcy automatycznie przysługują prawa autorskie bez potrzeby rejestracji. Jeżeli utwór napisało kilka osób, prawa autorskie przysługują kilku osobom jednocześnie. Wśród praw autorskich możemy wyróżnić między innymi prawo do bycia wskazanym jako autor, prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu
utworu czy prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Po co są wydawnictwa?

Wydawnictwa to instytucje lub firmy zajmujące się profesjonalnym przygotowaniem, publikacją i dystrybucją książek zarówno w formie drukowanej, jak i cyfrowej. Do głównych zadań należy między innymi wybór publikacji, dokonanie korekty, oprawa graficzna, wydruk oraz marketing i promocja. W odniesieniu do książek elektronicznych – e-booków wydawnictwa zapewniają między innymi dobór odpowiednich formatów, optymalizację pod kątem urządzeń mobilnych, ale także ochronę praw autorskich poprzez zabezpieczenia DRM lub znakowanie plików (tak zwany watermarking), a także monitorowanie naruszeń. Wydawnictwa pełnią więc ważną rolę nie tylko w kontekście dystrybucji książek, ale również ochrony praw autorskich.

Skala piractwa

Piractwo, czyli bezprawne korzystanie z cudzej własności intelektualnej (kradzież intelektualna) – najczęściej w formie kopiowania, rozpowszechniania czy sprzedaży utworów chronionych prawem autorskim bez zgody autora lub właściciela praw. Do najczęstszych form piractwa w kontekście książek zaliczymy ściąganie e-booków czy audiobooków z nielegalnych stron lub udostępnionych bez zgody na forach internetowych. Powszechną praktyką jest też bezprawne kserowanie książek. Mówimy tu o zjawisku powszechnym, co potwierdzają statystyki. Z badania przeprowadzonego przez firmę Virtualo i Instytut GRAPE Uniwersytetu Warszawskiego w 2016 roku wynika, że nawet 50 proc. e-booków na polskim rynku może być pozyskiwanych w sposób nielegalny, co przynosi straty w wysokości nawet do 250 mln zł rocznie. Dla porównania najniższy współczynnik piractwa e-booków wykazuje Wielka Brytania – 1 proc.

Co kopiujemy najczęściej?

Do pozostałych form piractwa zaliczymy między innymi pobrania filmów, muzyki, gier czy programów przykładowo w postaci streamów wydarzeń – meczy czy gal sportowych, do których zasadniczo trzeba wykupić dostęp. Najbardziej powszechne jest piractwo cyfrowe – przede wszystkim streaming telewizyjny, co potwierdza raport Urzędu UE ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) z 2024 r. Najczęstszą metodą uzyskiwania takich treści są urządzenia mobilne. Z raportu wynika również, że głównymi czynnikami wpływającymi na piractwo są nierówności dochodowe, bezrobocie młodzieży i odsetek młodych
osób w społeczeństwie. Można też wyciągnąć wniosek, że im większe PKB w przeliczeniu na mieszkańca, tym większe poszanowanie do prawa i mniejszy wskaźnik piractwa.

Konsekwencje prawne

Naruszenie praw autorskich książek czy innych utworów może skutkować odpowiedzialnością zarówno na gruncie prawa cywilnego, jak i karnego. W przypadku naruszenia płaty odszkodowania, zaniechania naruszeń i na przykład usunięcia e-booka z danej strony czy portalu. Sąd może też nałożyć obowiązek przeprosin czy publicznego oświadczenia. Możliwa jest również odpowiedzialność karna, w zależności od okoliczności czynu przewidująca karę grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności. Dodatkową sankcją przewidzianą przez prawo jest możliwość skonfiskowania nielegalnych utworów.
Nie ma też znaczenia, że dana osoba naruszyła prawo w sposób w sposób nieświadomy. Może to jedynie wpłynąć na złagodzenie wymiaru kary.

Jak przeciwdziałać?

Twórca książki powinien odpowiednio zadbać o swoje prawa i zastrzec je w umowie autorskiej lub zgłosić utwór w odpowiednich bazach takich jak Biblioteka Narodowa. W przypadku e-booków zaleca się wprowadzenie zabezpieczeń takich jak DRM (Digital Rights Management), znakowanie plików czy ograniczeń licencyjnych.
*
Sięgając po książki, bez względu na to, czy w formie „tradycyjnej” czy elektronicznej, pamiętajmy o tym, że są one utworami chronionymi przez prawo autorskie, a nielegalne kopiowanie czy rozpowszechnione może skutkować odpowiedzialnością cywilną lub karną. Twórcą może być wyłącznie osoba fizyczna, która napisała książkę, artykuł lub stworzyła grafikę czy film. Oznacza to, że takiej osobie automatycznie, bez potrzeby rejestracji, przysługują prawa autorskie, do których zalicza się między innymi prawo do bycia wskazanym jako autor czy prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Wydawnictwa zajmują się nie tylko profesjonalnym przygotowaniem publikacji czy dystrybucję, ale także ochroną praw autorskich. Piractwo w zakresie książek czy innych form należy do zjawisk powszechnych, dlatego warto odpowiednio wcześniej zastrzec je w umowie lub zabezpieczyć poprzez DMR, watermarking czy ograniczenia licencyjne.

Ilustracja: C.Stadler/Bwag, wikipedia

Tekst ukazał się w numerze 9-10.2025.